Çay: Tein, kofein, teofilin və antioksidantlar üçün təbii bir mənbədir. Tərkibində olan minerallar səbəbindən sümük və diş sağlamlığına faydası var. Tərkibində heç bir karbohidrat, zülal və yağ maddələrinin olmadığı deyilsə də, XIX -cu əsrin əvvəllərində çayın tərkibinin çayda onlarla kimyəvi qrupa aid olan maddələrin elementləri aşkar edilib. Buraya efirli yağlar, taninlər, flavonoidlər, alkaloidlər, vitaminlər və sairləri aiddir. Şəkər və ya digər töhfələrlə şirinləşdirildikdə insan üçün daha da sakitləşdirici təsir yaradır.
Ağır bir yeməyin ardınca, söhbətlərin yanında, kafedə, və saymaqla bitməyən bir çox yerlərdə çay içirik. Bəzən çay içmək dostlarla görüşmək üçün ən ideal bahanə də olur.
Bəs, çayın tarixini, haradan gəldiyini bilirsinizmi?
Kimimiz adi, kimimiz limonlu, bəzilərimiz çox şirin, bəzilərimiz isə öz stəkanımız olmadan içmərik onu. Bəli, çaydan danışırıq.
"Axşam səni çaya dəvət edirəm", "Bir çay sifariş etsən, gələrəm" kimi çox istifadə edilən cümlələrin müəllifləri də elə bizik. Həyatımıza bu qədər daxil olan çaya gəlin, bir də tarixin pəncərəsindən baxaq.
Çayın yaranma tarixi...
Dünyada sudan sonra ən çox istehlak edilən içki çay imiş. Nə az, nə çox 5 min illik bir keçmişi var. Bir əfsanəyə görə, böyük Çin İmperatoru Shen Nungın xidmətçilərindən biri bağçada su qaynadarkən yarpaqlardan biri qaynayan suyun içinə düşmüş və sudan yayılan qoxu imperatorun çox xoşuna gəlməyə başlamışdır. Qoxunu bəyənən imperator, yarpaq düşmüş suyun dadına baxır və bunu çox bəyənir. O gündən bəri çay Çin ərazisində, daha sonra isə bütün dünyada əvəzolunmaz içkiyə çevrilir. Çayın bugünkü dəmlənmə şəkli isə 4 min il bundan öncə kəşf edilib.
Çay sözünün mənşəyi, vətəni olan Çinə əsaslanır. Çayın iki fərqli tələffüz şəkli vardır. Mandarin ləhcəsində "ça" və Amoy ləhcəsində "te" kimi tələffüz olunur. "Tea"- İngiliscə tərcümədə də çay mənasında işlədilir.
Mandarin forması ilk dəfə 1559-cu ildə portuqaliyalı tacirlər tərəfindən istifadə edilmişdir. Bu tacirlər sayəsində Mandarin ləhcəsində ça Rus Dilinə (çai), Farsca (ça), Ərəbcə (şay) və Türkcəyə daxil olmuşdur. Avropada daha sonralar Holland tacirlər tərəfindən Amoy ləhcəsi genişləndirilmişdir. Bunun sayəsində çay Qərb dillərində Amoy ləhcəsində "te" sözündən törəyib, İngiliscə(tea), Fransızca (the), İspanca (te), Almanca (tee) olaraq tərcümə edilib.
Avropada çay...
17-ci əsrin əvvəllərində Holland və Portuqal tacirlər ilk dəfə Avropaya Çin çayını tanıdırlar. Portuqaliyalılar Çinin sahil hissəsindən gəmiylə, Hollandiyalılar da İndoneziya yolu ilə Avropaya çay gətirirmişlər.
1606-cı ildə isə avropalıların çayla tanış olduğu ilk tarix olaraq yaddaşlara həkk olunur.
1635-ci ildən sonra Hollandiya və Fransa Avropada çay istehlakına liderlik edən ölkələr hesab olunurlar.
İlk dəmlik nümunələrinin Çindən Avropaya çatması isə 1650-ci li illərdə baş verir.
Bu möcüzəvi bitkini ilk dəfə Amerikaya gətirən insanın adı Peter Stuyvesant-dır.
Çayın tarixində daha maraqlı hadisə 1908-ci ildə baş verib. Belə ki, həmin ildə geniş yayılmış paket (birdəfəlik) çayların ABŞ-da istehsalı baş tutub.
Dünyada 1500 növ çay var...
Günümüzə qədər gələn çayın əsas növləri olan Assam və Çin çaylarından çoxlu sayda hibrid yaradılmışdır. Bu gün dünyada təxminən 1500 çay növü vardır.
Çay necə dəmlənir?
Nəhəng bir çay dəmləmək üçün ən vacib amil dəmləyərkən istifadə ediləcək sudur. Bundan başqa, imkan varsa çayı çini qabda dəmləmək ləzzət baxımından faydalı seçimdir. Çay üçün nəzərdə tutduğumuz suyu uzun müddət və yüksək temperaturda qaynatmaq lazım deyil.
Dəmləmə müddəti uzun saxlanılan çayın tərkibində kofeinin miqdarında artım baş verir, həmçinin sudakı oksigen azalır və çay ləzzətini itirir.
Çayın dəmləmə müddəti maksimum 10-15 dəqiqə olmalıdır və dəmlənən çay yarım saat ərzində içilməlidir. Hər bir fincan üçün bir qaşıq şəkər tozu əlavə edildikdə çay daha da ləzətli olur.
Bir sıra çay mütəxəssisləri yaşıl çayın qara çaya nisbətən daha faydalı olduğunu qeyd edir. Yaşıl çay daha az emala məruz qaldığından lazımlı elementləri itirmir və insana daha çox xeyir verir.
Dünyada ən aparıcı çay istehsalçı ölkələri aşağıdakılardır:
Hindistan, Şri-lanka, Çin, Türkiyə, Keniya, İndoneziya, Malayziya, və Vyetnam.
Azərbaycanda isə çay əsasən Lənkəran, Astara, Masallı və Zaqatalada yetişdirilir.
Çayın ziyanı varmı?
İnsanın gündəlik qidalanmasının əsasını təşkil edən iki əsas ərzaq məhsulu var: çörək və çay. Hətta pəhriz saxlayan insanlar çörəyi gündəlik rasionlarından çıxarsalar da, çayı hər kəs içir və orqanizmin qidalanmasında çayın öz xüsusi yeri var..
Bəzən insanlara səhhətlərində yaranan problemlər və yoluxduqları xəstəliklərə görə müəyyən qidalar qadağan edilir. Amma çay heç bir xəstəliyə görə qadağan edilmir və hətta bəzi xəstəliklərdən əziyyət çəkən pasiyentlərə çaydan daha çox istifadə etmələri məsləhət görülür. Çünki, çay həm də bir çox xeyirli xüsusiyyətlərə malikdir.
Çayın faydası nələrdir?
Çayın tərkibində faydalı minerallar və C vitamini var. Çay içmək ürək-damar sisteminə çox xeyirlidir və mədə xərçənginin qarşısını alır. Tərkibində olan flerit maddəsi dişləri çürüməyə qoymur və dişlərin kökünü möhkəmləndirir. Çay işmək həm də həzm prosesini rahatlaşdırır. Məhz bu xüsusiyyətlərinə görə ilk dəfə çay şəfaverici sayıldığı üçün dərman kimi içilib. Amma zaman keçdikcə çay xoş ətir və dad verdiyi üçün gündəlik olaraq içilməyə başlanıb.
İlk dəfə çinlilər, sonra isə yaponlar çay içmək mərasimini öz dini adət- ənənələrinə çeviriblər. Bu gün dünya üzrə milyonlarla insan üçün çay içmək gündəlik normaya çevrilsə də çinlilər və yaponlar üçün çay içmək xüsusi bir məna kəsb edir.
Ölkəmizdə çayın ən çox qara və yaşıl növləri içilir, ümumilikdə isə çayın 1500-dən çox növü var. Dünyada çayın əsasən, 10-a yaxın növü daha çox içilir.
Ağ çay
Ağ çay əsasən sağlamlıq məqsədilə içilən çay növlərindən biridir. Çünki ağ çay növünün tərkibində başqa çaylara nisbətən daha çox xeyirli maddələr var. Bu çay növü yarpaqları açılmamış, tumurcuq olan zaman yığılır. Üz dərisinə çox xeyirlidir və mikrobları məhv edir. Bahalılığına görə çay növləri arasında ikinci yerdədir.
Təbii çay
İlk təbii çay (fabrikdə cilalanmamış) istehsal etmək fikri 1980-ci illərdə formalaşıb. İlk istehsal isə 1986-cı ildə Şri-Lankada həyata keçib. Dünya bazarına 1990-cı illərdə çıxarılan təbii çaya tələbat çox böyük olub. Satışa çıxarılan təbii çaylar dayanmadan satılır, istehsal tələbatını daha da artırır, qara və başqa növ çayların satışına mane olurdu. Bu səbəbdən də sırf təbii çayın istehsalının azaldılmasına qərar verildi və hal hazırda təbii çay növü dünya üzrə istehsal olunan çayların 1%-ni təşkil edir. Təbii çay istər sinir sisteminin, istər ürək-damar sisteminin, istərsə də mədə bağırsaq sistemi xəstəliklərinin müalicəsinə çox xeyirlidir, bir sözlə, min bir dərdin dərmanıdır.
Buzlu çay (İce tea)
Buzlu çayların hazırlanmasında istifadə olunan çay növü İnsial adlanır. Bu çay növü insanlar arasında soyuq içilən çay kimi 1900-cü illərdən tanınırdı, amma satış üçün istehsalına isə 1940-cı illərdən başlanıb. Tünd sarı rəngdə olan və buzlu çay adı ilə tanınan çayın artıq limonlu, armudlu, ballı və yaşıl çaylı növləri satışda ən çox satılan buzlu çay növləridir. Bu növ çay ürək döyünməsinin qarşısını alır.
Puerh çay
İstehsal olunduqdan bir neçə müddət sonra istifadəsi məsləhət görülən və digər çay növlərinə qətiyyən oxşamayan Puerh çay bir neçə il saxlanıldıqdan sonra içilir. Hal-hazırda çay satış bazarında bir çox saxta Puerh çayları satılır və təbii Puerh tapmaq çox çətindir. Amma 10-50 il saxlanılmış puerhləri də satışdan əldə etmək mümkündür. İllərlə saxlanmış təbii puerhlərin qiyməti isə qramı 1000 dollardan başlanır. Bu növ çaylar əsasən, Vyetnam və Seylonda yetişdirilir. Puerh insanın əsəblərini sakitləşdirir.
Qara çay
Qara çayın istehsalının təmizlənmək, soldurmaq, oksidləşdirmək, qurutmaq və qablaşdırmaqdan ibarət 5 əsas proses var. Qara çay özünəməxsus görünüş, rəng və ətirdə olmalı, kənar ətri xatırlatmamalıdır. Qara çaylar əsasən yarpağının ölçüsü və ətrinin intensivliyi nəzərə alınaraq müəyyən siniflərə bölünərək satılır. Bu növ çay beyin hüceyrələrinin aktivləşdirilməsinə və mədə-bağırsaq sisteminə çox xeyirlidir.
Qırmızı çay
Qırmızı çaylar əsasən, Çində sadə, şirin, tüstüyə verilmiş, ədviyyat qatqılı şəkillərdə istehsal olunur. Bu çayın istehsalı klassik qara çay istehsal olunması texnikası ilə eynidir. Amma sonuncu mərhələdəki qurutma yarpaqların qovrulması ilə əvəz olunur. Dəmləndikdə isə qan rəngi təsuratını yaradır və bu növ çaylar baş ağrılarına çox xeyirlidir.
Yaşıl çay
Yaşıl çay quru çayın ən xeyirli növlərdən biridir. Yaşıl çay əsasən iki cür, Yapon və Çin istehsal texnologiyasına əsasında hazırlanır. Digər çay növlərindən fərqli olaraq yaşıl çayı saxtalaşdırmaq daha çətindir. Yaşıl çayı başqa çay növlərindən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri də uzun müddət saxlanıla bilməsidir. Çünki, yaşıl çayın tərkibi onun rənginin, ətrinin və tərkibindəki xeyirli maddələrin itirilməsinin qarşısını alır. Yaşıl çayın yetişdirilməsi və satış üçün hazırlanması da digər çaylara nisbətən daha asandır. Tərkibində bir çox xeyirli minerallarla yanaşı fosfor, yod, kalsium və bir sıra vitaminlər də var. Tərkibindəki antioksidant maddələri xərçəngin istənilən növünün yaranmasının qarşısını alır. Orqanizmi kökəlməyə qoymur və arıqladır. Bakteriyaları və mikrobları öldürür, orqanları daxilən təmizləyir, radiasiyaya düşməkdən qoruyur, beyin hüceyrələrini aktivləşdirir.
Saxta çayıları necə tanımalı?
Hal hazırda çay bazarında təmiz, qatqısız və təbii çay tapmaq çox çətinləşib. Bəzi üzdəniraq işnazlar saman çöplərini çay ölçüsündə doğrayıb, çay rənginə boyayıb təbii məhsula qataraq satışa buraxırlar və bununla daha çox gəlir əldə etmiş olurlar. Təbii çayın 100 qramının 60 qəpiyə satılması nə dərəcədə realdır? Nəzərə alsaq ki, həmin çay paketlərinin üstündə "birinci növ çay" yazısı yazılır, artıq bu cümləni yazmaqla istehsal etdiyi məhsulun insanlarda şübhə doğurduğunu həmin şirkətlər özləri etiraf etmiş olurlar.
Rənglənmiş saman çöplərinin orqanizmə ziyanı haqqında yazmağa isə ehtiyac yoxdur. Çünki, həmin o çöpləri istehsal edən şirkətlər də, aldanaraq o çayları içən istehlakçılar da bu haqda xəbərdardır.
Paket çaylar bizə nə verir?
Bundan əlavə, paket çay adı altında satışa buraxılan kompaktlığı ilə rahatlıq yaradan çayların da insan orqanizminə ziyanı heç də az deyil. Nəzərə alsaq ki, əsl çayın dəmini verməsi üçün ən azı 15 dəqiqə vaxt lazımdır və suya daxil olan kimi rəngini suya buraxan çay adı ilə marketdən aldığımız paket çaylar sadəcə rəngdən başqa bir şey deyil, onda suda həll olaraq orqanizmimizə daxil olan bu kimyəvi maddələrin hansı fəsadlar törətməsi haqqında düşünməyə dəyər. Özü də paket çayların orqanizmə ziyanı saxta çaylara nisbətən ikiqat çoxdur. Çünki, paketlənmiş birdəfəlik çayların tərkibindəki saxta çaylarla yanaşı, müəyyən zərərli maddələr də orqanizm üçün çox ziyanlıdır.
Bəzi istehsalçılar paket çay istehsalında daha az maddi vəsait xərcləmək məqsədilə, ləvazimatların seçimində keyfiyyətli deyil, sintetik materiallara üstünlük verirlər. Nəticədə paket çay içdiyimiz zaman rənglənmiş saman çöpləri və çayın sintetik örtüyü də orqanizmimizi zəhərləmiş olur.
Çaylar hansı xəstəliklərin dərmanıdır?
Çay içkisi ilə yanaşı, çay bitkisinin özü də orqanizm üçün çox faydalıdır. Keçmişdə təbabətdə loğmanlar çay bitkisindən şəfa vermək məqsədilə çox geniş istifadə edirdilər. Bu günün özündə də çay bitkisindən yararlanmaq olar. Belə ki, boğaz ağrısı zamanı tünd çay dəmi çox xeyirlidir. Qırmız çayı yaxşıca dəmləyin və ilıq dəm ilə boğazınızı qarqara edin. Bu, mikrobları öldürür və ağrıları yüngülləşdirir.
Yağlı dəriyə də çayın çox xeyri var. Dəriniz yağlıdırsa, yuyunduqdan sonra bədəninizi balzam əvəzi iliq çay ilə yaxalayın. Bu proseduru 4-5 dəfə təkrar etdikdən sonra yağlı dəri normallaşır və dəriyə xüsusi təravət və canlıllıq verir.
Makiyajdan zədələnmiş dəriləri də ilıq çay ilə silmək məsləhətdir.
Ayaqdan iy gəlirsə bu problemin də həlli çayla aradan qalxır. İlıq çay ilə dolu vannaya ayaqlarınızı qoyun və hər gün axşam yatmamışdan 10 dəqiqə əvvəl vanna edin. 10 gün ərzində çay vannası qəbul edəndən sonra ayaqdan gələn iy təmamilə kəsiləcək.
Əksər gənclər üzlərində çıxan sızanaqlardan şikayət edirlər, amma çoxları bilmir ki, bunun da dərmanı çaydır. Yaşıl çayı dəmləyin və pambığı çaya batırıb sızanağın üstünə qoyun, 10-15 dəqiqə saxlayın. Tezliklə xeyrini görəcəksiniz.
Çay min bir dərdin dərmanı, susuzluğu kəsən, rahatlıq verən ən sevimli içkidir. Çaya təlabat zamanı keyfiyyətli çaylardan istifadə etməyə çalışın ki, min bir dərdin dərmanı bədəninizdə yeni bir dərd yaratmasın.
